About the Mutima Clan |
|
Secondary Totem:(Akabbiro) |
Mawuggwe (Lungs) |
Head Of Clan:(Ow'Akasolya) |
Kakeeto |
Clan Seat:(Obutaka) |
Bbaale, Buddu |
Clan Motto:(Omubala) |
Kifa ennyanja, omuvubi y'abika. |
EBIRIMU
·
Ennyanjula
·
Abakulembeze mu kika ky’omutima
·
Bannamugera nga bwe baddiringana
·
Bannamugera okuva mu mituba mukaaga.
·
Enyiriri mu mituba /masiga
·
Essiga ly’abakundi mu kika ky’omutima
·
Obutaka bw’ab’omutima.
ENNYANJULA:
Mu katabo kano omu ku
bakulu b’ekika ky’omutima awandiise era
n’asengeka ebirowoozo bye ng’ayagala abo bonna abettanira okumanya eby’obuwangwa n’enono
babyesimereko. Alaze ebitonotono ebiyinza okuyamba abeddira Omutima okumanya ba jjajja baabwe
gyebasibuka ne we batuuse kaakati.
1. Q. Ddala Namugera yali Kabaka?
A.
Yee yali Kabaka. Namulondo ye yali Buddo.
Katikkiro we yali ayitibwa Bemba.
Katikkiro ono yali mukambwe nnyo.
Yatta abantu okutuuka lwe beetamwa, ne beekubira enduulu. Baayita omu ku balangira, eyalina amaanyi,
Omulangira yajja ennyago ne zikekera.
Kabaka Namugera baamutemyako nti Omulangira azze bukula,
eggye lyo alimalawo.
Namugera yakwatamu byanguwa ng’akkirira Munyonyo. Ng’akwata erimu ku maato g’empungu ya Kabaka
ne bagandabe abaasobola okugya mu lyaato (empingu ya- Kabaka). Abataagendera mu Mpingu, baakwata lya
lukalu. Abaakwata ery’olukalu
beeyawulamu ebibinja bibiri:
Abatonotono
baakwata ly’e Bulemeezi, abasinga baddukira Buddu ne ku lusozi oluyitibwa
Lusiba mu Ggomba. Bano lwakwebuzaabuza
ne beeyita Abasaggi abaava e Bunyoto.
Ne batandika n’okwetuuma erinnya “LUSIBA” ne “NALUSIBA”. Eyo gye baava mpolampola ne basaasaana mu
Buddu.
Namugera Kabaka omunaanule bwe
yawulira nti bagandabe abaayita olukalu batuuse e Butale-Buwunga, n’alagira
basigale awo kumpi ne baganda baabwe abaali e Nakiyaga, Kasozi, Kafuluma ne
Kyabbogo (Narozali).
Awo Abasaggi abaali boolekedde ery’e
Bbaale beegatte ku mukulu waabe Namugera.
Yabategeeza (Namugera) ng e Bbaale bwe wali awafunda.
Abasaggi
baasigala e Butale ne libeera ESSIGA LYABWE nga lyamuliraano n’amasiga amalala.
COMMENT:
Amasiga gano okubeera amangi ate nga
gamuliraano, kabonero akategeeza nti omulabe agezaako okulumba essiga erimu,
aba akiguddeko.
EBYABAAWO NG’ENSI ETEREDDE:
Mu
mulembe gwa Ssekabaka Daudi Chwa II, omusajja omusaggi ng’ava mu BASAGGI
abaddukira e Bulemeezi, Ssekabaka Daudi Chwa II n’amugonnomolako obwaami
obw’okukuuma “ENKULUZE” y’Obwakabaka bw’e Buganda. Omusajja oyo nga ye Waliggo.
Waligo ng’ali Mmengo ku bukulu
bw’Eggwanika ly’Obuganda, yateeseganya ne mugandawe Omusaggi, Daudi
Bakiika-Nakirembeka, bawambe obwa Namugera (obusika) e Bbaale-kuba abasika ba
Namugera, bantu baavu era ssi bayigirize kimala.
Daudi Bakiika Nakirembeka ng’afunye
obuwagizi bwa Waligo, yabissaamu engatto, ne yessa mu lukiiko lwa Namugera e
Bbaale. Yawaaba omusango.
Yeeyanjula nga bw’ali Omulangira era
nga mukulu w’oyo gwe babadde bayita Namugera (nga Ye Gatunulajjo)- “Obukulu obwo obwa Namugera e Bbaale, bwange
(-Daudi Bakiika Nakirembeka).
Weesomere omusango gwa Daudi Bakiika
Nakirembeeka-Empozesa yaagwo
n’ensala mu lukiiko lw’e Mmengo olwa
Ssekabaka Daudi Chwa II.
ENSALA Y’OMUSANGO GW’EKIKA KY’OMUTIMA
DAUDI BAKIIKA NAKIREMBEKA GW’AWAWAABIRA NAMUGERA KAAKETO GATUNULAJJO.
Tumaze okukebera
n’okwekkaanya, ne tusala omusango negusinga omuwaabi Daudi Bakiika Nakirembeka
– kyeguva gumusinga:-
1.
Kubanga mu mwaka 1926 yawoza Bulangira. Era mu
mwaka ogwo n’atabagana n’olukiiko kw’Ekika ky’O mutima n’amenya obulangira bwe
yali awoza.
2.
Olukiiko lw’Ekika lwamulagira okuleeta
ab’Amasiga ne Namugera Kakeeto okuleeta
agage. Abadde tanagaleeta (amasiga) ate
n’ajja awaaba mu Lukiiko lwa Kabaka nti nze Mukulu w’Ekika ky’Omutima
ng’awawaabira Namugera Kakeeto Gatunulajjo.
3.
Olukiiko lwa Kabaka nerulagira okuzza omusango
guno mu Lukiiko lw’Ekika.
4.
Obwa jjajja bw’Ekika bweyawawaabirira nti nze
Jjajja w’Ekika. Olukiiko
bwerumubuuzizza nga bwali jjajja w’Ekika ky’Omutima bumubuze.
5.
Bw’olaba mu masiga ge gonna naye erya Namugera
gw’ayita omwana we talyogerako; ensikirano yalyo ng’amalala bw’agogerako
ensikirano yaago, so nga Namugera mu mpoza ye amwoogerako nga bw’ali omwana we.
6.
Ate Namugera gw’abadde ayogerako mu mpoza ye nti mwana wange ate agamba nti
ssi mwana wange ye wa Nyonyi wa Mbazira.
7.
Bw’olaba era mu kibuuuzo No. 23 agamba nti
munnange alina Akasolya akake nange nina Akasolya akange, sikyalina Namugera
Kakeeto Gatunulajjo kyemmuvunaana,
Kale nno mu nsonga
ezo mwetusinzidde okusala omusango okumusinga Daudi Bakiika Nakirembeka,
netumulagira okutabagana awamu ne Namugera Kakeeto Omukulu w’Ekika ky’Omutima;
kubanga omuziro guli gumu.
Ne tumubuuza nti ojulira
Olukiiko Olukulu olwa Ssabasajja Kabaka?
Okuddamu kwe nti
njulira.
Ataddeko omukono gwe,
Daudi Bakiika, Nakirembeka.
1. Petro Kasikisa Mutuba I, Buyaga,
Omubaka w’Olukiiko Lwa Kabaka.
2. Yoanna Aligaweesa Musaale we Kabula
3.
Zeverio
Musajjawaza
4.
Yokana M.
Katera
5.
Bulazi
Ntangamalala
6.
Adulufu
Balaba
7.
Batimayo
Malekane
Omusango
gwamusinga, n’akakasibwa mu ssiga ery’e Butale-Buwunga.
Okusinziira
ku musango ogwo, ogwaali guleese akatabuko mu kika ky’Omutima, Ssekabaka Daudi Chwa,
n’awa ab’Ekika-ky’Omutima amagezi bave ku by’okulondanga Namugera mu mituba nga
bwe babadde bakola, naye obwa Namugera bubeere bwa nsikirano, i.e.Omwana
omulenzi amusikidde nga y’abeera Namugera Kasekende.
Okusinziira
ku biriwo kati mu kika ky’Omutima i.e. Omukulu w’Ekika okulwaala ate mutabaniwe
nga tayagala kusikira kitaawe mu bukulu obwa Namugera, olw’okuba nti waliwo
abantu ababukaayanira. Obudde butuuse
Ekika kidde ku nkola ya bajjajjaffe mu
mituba omukaaga (6). Buli mutuba nga
gussaawo omuntu omu omusengejje. Mu
babaka abo omukaaga (6) eyasinzanga banne obululu nga y’atwala obwa Namugera
Kasekende.
CHAPTER III
Emituba
etaano (5) egiwanguddwa, nga sigiyomba, nga gisigala mu ddembe, nga girinda
bulinzi ku lulonda oluliddako (Bajjajjaffe balina Democracy ow’ekika ekya
waggulu). Ekika ky’Omutima bwe kinadda
ku nkola eyasooka, Bajjajjaffe gye bassaawo olw’obulungi bw’Ekika n’eddembe,
banaaba bakoze kikulu nnyo okumalawo omuvuyo n’enkayana zonna ezandizzeewo,
ezaawulayawula mu baana ab’enda emu.
CHAPTER IV
KABAKA
Namugera yafunira atya ab’Ekika ky’Omutima obutaka e Bbaale Buyaga mu
Ggombolola y’e Kyannamukaaka?
Byajja
bwe biti:
Nga
bali mu nnyanja, baasalawo okuddukira mu bizinga by’e Ssese. Bwe bagoba e Ssese, ne balaba nga bali mu
kabi kanene, singa omulabe waabwe anaabazingiriza ku bizinga, ajja ku batta
abamalewo, ne bakyuusa badde ku lukalu.
Kwe kuvuga ne bagoba e Bbaale, awali empuku ennene nga basobola
okulengera wonna mu bwengula bw’ennyanja- Ate waggulu w’empuku nga weetadde
bulungi. Ku njuyi zombi omulabe
gy’ayinza okufuluma nga balabayo bulungi.
Kabaka Namugera omunaanule yabeera mu kifo ekyo okumala ekiseera kinene
nga talaba amulumba- Omulangira bwe yamala okuwamba Namulondo ya Namugera
eby’okuwondera Namugera n’abivaako.
CHAPTER V
Bbaale
kyali kifo kifunda nga baganda ba Namugera, sibakyasobola kugyaawo. Namugera kwe kusaba bagandabe bagende
basenge mu bitundu ebitali walannyo ne Bbaale, ye asigale n’abaanabe e Bbaale.
Baganda
ba Namugera baawulira bulungi mukulu waabwe ky’abalagidde okukola. Kati ge
Masiga g’osanga:
1.
e Kyabbogo
(Lujaaganya)
2.
e
Kyamuyimbwa (kasegu)
3.
e Nakiyaga
(Byuma)
4.
e Namwanzi
(Lunamunyu)
5.
e Kasozi
(Kanywanyi)
6.
e Bulonge
(Lugaaju)
7.
e Nkuke
(Nattuuma)
8.
e Kafuluma
(Luswata)
9.
e
Nabugabo-Bbaale (wanaana)
10.
e Butale
(Lukaaga)
11.
e Mabowa
(Omukundi)
12.
e Minyinya
(Ddungu)
13.
e Ssanje
(Ndawula)
14.
e Bugonzi
(Yombo)
15.
e Butale
II (Nakirembeka)
Ate abaana ba Namugera abaasigala e
Bbaale gy’emituba gino: -
1. Bwanika Bugayi Kubbale Kubutaka
2. Mayiga Bulegeya
Kubbale Kubutaka
3. Kirangwa Buwesi Kubbale Kubutaka
4. Mukasa Mbowa Kubbale Kubutaka
5. Musoke Bwoga Kubbale Kubutaka
6. Kakeeto Abbulibwa Misenyi Kubbale Kubutaka
CHAPTER VI
Namugera
bwe baagoba e Bbaale ne bagandabe, baasangako omutaka ey’eddira Engeye, nga
y’avubira Pokino eby’ennyanja (mbu ye Pokino n’abitwaliranga omu ku
BAMBEJJA.) Omuvubi wa Pokino baamuyisa
bulungi; n’ayongera okukola ogw’okuvuba.
Kabaka
Namugera ne bagandabe baali ssi bayinza kukola mulimo gwa Kikopi-Abawandiisi
abamu ab’omulembe guno baabulwa abalungamya, kwe kuwandiika nga bagamba nti
ab’Ekika ky’Omutima omulimo ku Kabaka w’e Buganda ggwaali gwa kuvubira mumbejja
eby’enyanja.
Kabaka
Namugera omunaanule n’abalangirabe bandyefeebezza batya okudda mu kuvubira
awambye Namulondo yaabwe?
Omutaka
eyavubiranga Pokino, ekibanjakye kya nsikirano n’okutuusa kati, ab’Engeye
bakimanyi nga kyabwe era mweebali nnyo.
CHAPTER VII
ERYATO ERY’EMPINGU
NAMUGERA MWEYAJJIRA OKUGOBA E BBAALE LYALAGAWA?
Tota
mabi! Abavubuka abanyumirwa ebyafaayo by’ekifo kino beetegefu okufuna “Ba
excavators” bajje bazuule eryato lino.
Ennyanja bwe yajjula n’eribikka omusenyu.
Guno
omulimo gwandibadde gukolebwa mangu awatali kulinda “Lease” kuyitamu.
Mu
maaso g’ejjinja eddene kati eryabikkibwa omujjuzi gw’ennyanja Nalubaale, eryato
eryo we lyagoba. Awandiika bino,
n’aloba eky’ennyanja kye bayita “ENZEERE”, nga nnyimiridde ku jjinja eryo. Lino ejjinja lye liyitibwa “BWANIKA”
lyelyabbulwaamu “Akasozi Bwanika, akali e Naggalabi, abalwanyi ba Kabaka
Namugera bawangulirwa awo. Engalabi
zasesebbuka nnyo. Ku linnya erya
Bwanika ne kugenderako erya Naggalabi.
Anti kwali kwekulisa kuwona Kabaka omukambwe (Namugera), eyalina
Katikkiro eyatta abantu okukamala.
CHAPTER VIII
BIKI EBYABAAWO
NG’OMUNGEREZA AMAZE OKUWAMBA UGANDA N’OBUGANDA BWONNA?
Endwadde
eyammongoota (Sleeping – sickness) ereetebwa ebivu, yava e Ssese n’erumba
olukalu, bajjajjaffe gyebaali beekweese.
Omungereza okuwonya obulamu bwabwe, n’alagira abantu bonna okwaamuka
ebitundu ebyo byonna ebyaali birumbiddwa Mongoota nga ne Bbale ekya Namugera
okuzingiddemu. Omungereza y’alagira
abantu beeyongera munda mailo ssatu (3) okuva ku nnyanja. Jjajjaffe Namugera n’abaanabe ne beewogoma mu bagandabe abaali ewalako n’ennyanja, e
Mitemula.
Baabeera
eyo okutuusa Omungereza endwadde ya Mongoota lwe yagimala amaanyi. N’abalagira okuddayo mu bibanja byabwe bye
yali abagobyemu.
Abatono
baatandika okuddayo okukandula ebyali ebibanja byabwe. Mw’abo abaddayo amangu mwe mwali taata
wange, ADULFU BASAJJABALABA MAYIGA, Katikkiro wa Namugera, ow’ensibo akuuma
obutaka bw’e Bbaale.
Namugera
eyali atadde Entebeye e Mitemula, awo w’ali kaakano yajja n’akandula
ekibanjakye n’embugaye. Ono nga ye
Namugera Mawaggali. Obulamu bwe
bwagonda, najjibwa e Mitemula, n’aleetebwa e Bbaale. Era e Bbaale gye yafiira, n’aziikibwa awo mu mbugaye ne
mukyaalawe era awo weyaziikibwa, n’abaaba be bonna baziikibwa awo. Mutabani we Gatunula-(omusikawe) bwe yafa
omulambo gwe gwaleetebwa e Bbaale ne guziikibwa kumpi ne Kitaawe
(Namugera). Omwana omu omulenzi eyali
ayitibwa Sebastine ye yaziikibwa e Mitemula, mu kibanja kitaawe Namugera kye
yali amuwadde, gye baayitanga mu nzo”.
CHAPTER IX
Ekituufu
Namugera Mawaggali yalina amaka abiri (2), naye ng’amaka amakulu omuli
embugaye, ge g’e Bbaale.
Bino
ebitonotono bye mpandiise, bikuyambe okumanya ensibuko ya Bajjajja gye baava ne
gye bali okutuusa kati.
Okwongereza
kw’ebyo, bajjajjaffe mu kudda e Bbaale, baali balowooza nti bazzeeyo e Bbaale
mu “BUTAKA BWABWE era mu TTAKA LYABWE”! Kazzi nga Gavumenti ebatwala
ng’abasenze ab’ebibanja ku ttaka lyayo, lye yamala okweddiza.
Byaba bwe bityo, kuba Ow’ekitiibwa SA
MUGWANYA ne banne abaali bakuuma Obwakabaka bwa Buganda baagaana okuwa
Bajjajjaffe ekyapa ng’omukulu w’Amatwale bwe yali abalagidde.
SA
Mugwanya ne banne baleeta ensonga nti Kabaka (Chwa II) akyali muto, bw’alituuka
okuramulira OBUGANDA, n’asanga ng’ettaka lye tuligabidde ABATAKA, ojja
kutunyiigira.
Oluvannyuma
Bajjajjaffe ne Bakitaffe bwe baamanya nti ettaka ly’e Bbaale lyonna gavumenti
yalitwalira ddala, ne bawawaabira Gavumenti mu mbuga ez’amateeka.
Omusango
sigwagenda wala. Omulamuzi yabasaba
baleete ekyapa kwe baafunira ettaka eryo.
Baali sibalinaawo kyapa yadde ebiwandiiko ebibawa obwannannyini ku ttaka
eryo. Omulamuzi omusango gwabwe n’agugoba.
CHAPTER X
Olukiiko
lw’ekika lwatuula bukubirire, ne lusalawo Ekika kigule Mailo awantu wonna.
Eyatumibwa
okugula Mailo ye jjajjaffe ZAVERIO (Zabye).
Musajjaawaza e Kisunku. Zabye ku
bwangu n’agizuula e KASANKALA, e Kooki, Rakai.
Yakomyawo
amawulire ag’essanyu n’asaba olukiiko olwamutuma, lumuwe ssente asasule
nannyini yiika ezo olukaaga n’okusoba.
Bajjajjaffe
ne bakitaffe ssente zababula!
Zabye
kye yakola kwe kuva mu ssenteze n’asasula nannyini ttaka ne biggwa.
Okuva
olwo etteka ne libeera lirye n’abaanabe abalimusikira. Abavubuka mpozzi n’abantu abakulu,
abatamanyi be bawoza nti Zabye yabba ettaka ly’Ekika. Ekika kye kyalemwa okusasula.
Ku
yiika ezo yatoolako yiika kkumi (ac. 10) n’aziwa Eklezia ng’akyali mulamu,
ng’ayagala mu ttaka lye bazimbemu Eklezia ya Katonda.
Akola
ku ttaka ly’Eklezia y’akyalemeddwa okugenda okupima yiika ezo, n’okufuna
ekyapa- Anti Administrator w’ebintu bya Zabye w’ali, ye Dominico Ssebbowa, e
Kisunku-Kalisizo.
N.B. Kyava ku ki “Namugera Kasekende okwongerwako
eryo “Kakeeto”? Abaana abato batuunmangana amannya nga balabira ku munnaabwe
nga bwe yeeyisa.
“Namugera”
yali ayagala nnyo katabanike akaamusikira.
Buli gye yagendanga (Namugera) nga katabanike ako ke kambalira akaliba
oba enkeeto Namugera kwe yatuulanga.
Erinnya
erya Kakeeto lyakala ku mwana munnaabwe, ne bwe yalya obwa Namugera nga
bongerako erya “Kakeeto”.
“NAMUGERA
K. Kakeeto”. Erya Kakeeto ssi linnya lya “Bangeye”.
ABAKULEMBEZE MU KIKA KY’OMUTIMA
|
OBUKULU |
ERINYA |
OMUTUBA/ESSIGA |
ENDAGIRIRO |
1. |
Namugera
Kakeeto (47) |
Nicodemo
Kasekende |
Kakeeto
Abbulibwa |
077-891244 |
2. |
Katikkiro |
Oweek.Vincent Bbaale Mugera |
Ndawula |
077-418188 |
3. |
Dep.
Katikkiro (1) |
Ssalongo
Andrew Kaggwa |
Mayiga |
077-407678 |
4. |
Dep.
Katikkiro(2) |
Michael
Bwanika |
Ddungu |
077-602461 |
5. |
Dep.
Katikkiro(3) Masaka |
George
Mayanja |
Luswaata |
|
6. |
Omuwandiisi |
Hajji
Mohammad Bbaale |
Mukasa |
Lukyamu
Bulemeezi |
7. |
Omuwanika |
Henry
Kyasanku |
Luwaata |
077/230756 |
8. |
Ow’abavubuka |
John
Luberenga |
Luswaata |
071-429555 |
9. |
Ow’abakyaala |
Maria
Ssennyonjo |
Mayiga |
071-435117 |
10. |
Ow’emizannyo |
Matia
Bbaale |
|
077-416195 |
11. |
Munnamateeka |
Gerald M.
Ssensuwa |
Musoke |
075-501016 |
12. |
Omukunzi
w’abantu |
Yosamu
Mukasa |
Mukasa |
N0. 33
Nakasero |
13. |
Omubaka mu
Kyaggwe |
Dona Mukasa |
|
Kyeteme |
14. |
Omubaka mu
Kyaggwe |
Christopher
Musisi |
Yombo |
Mukono |
15. |
Omubaka mu
Bulemeezi |
Yisa
Kirwana |
Mukasa |
Lukyamu |
16. |
Omubaka mu
Bulemeezi |
Bwanika
Bbaale |
|
Katikamu |
17. |
Omubaka e
Busunju |
G.N.
Lukwata |
|
Nakaziba |
18. |
Omubaka e
Ssingo |
Kigayaaza |
Lujaganya |
Naama |
19. |
Omubaka e
Mpigi |
Issaka |
|
077-401555 |
20. |
Ow’ebyobuwangwa |
Matia
Mujuzi |
Luswaata |
075-645026 |
BANNAMUGERA
NGA BWE BADDIRINGANA.
|
NAMUGERA |
EKIFO |
TAATA WE |
||
1. |
Kakeeto
Namugera |
E Bbaale |
Namugera |
||
2. |
Kakeeto
Mayiga |
E Bbaale |
Namugera |
||
3. |
Bwanika |
E Bugayi |
Seremba |
||
4. |
Mukasa |
E Mbowa |
Mayiga |
||
5. |
Mukasa |
E Mbowa |
Mayiga |
||
6. |
Kayirembo |
E Misenyi |
Kakeeto |
||
7. |
Musoke |
E Bwoga |
Bwanika |
||
8. |
Namunobe |
E Buwesi |
Kirangwa |
||
9. |
Njulungu |
E Mbowa |
Mukasa |
||
10. |
Lusambya |
E Bugayi |
Bwanika |
||
11. |
Kasero |
E Bulegeya |
Mukasa |
||
12. |
Namugera |
E Buwesi |
Namunobe |
||
13. |
Bwegombe |
E Bwoga |
Mukasa |
||
14. |
Kalinzi |
E Misenyi |
Kayirembo |
||
15. |
Katongole |
E Mbowa |
Njulungu |
||
16. |
Mayika |
E Bugayi |
Lusambya |
||
17. |
Kannambubi |
E Buwesi |
Namugera |
||
18. |
Rukaaka |
E Bwoga |
Bwegombe |
||
19. |
Mandwambi |
E Bwoga |
Bwegombe |
||
20. |
Bbaale |
E Misenyi |
Kalinzi |
||
21. |
Kabiswa |
E Mbowa |
Katongole |
||
22. |
Bachwengo |
E Bugayi |
Mayiga |
||
23. |
Ssiyomba |
E Bulegeya |
Kannambubi |
||
24. |
Nsiko |
E Buwesi |
Rukaaka |
||
25. |
Kanuwa |
E Bwoga |
Bbaale |
||
26. |
Kabikaye |
E Misenyi |
Kabiswa |
||
27. |
Komungabo |
E Mbowa |
Ssiyomba |
||
28. |
Kanyamayiswa |
E Bulegeyi |
Bachwengo |
||
29. |
Bwanika |
E Bugayi |
Kabikaye |
||
30. |
Katigye |
E Misenyi |
Nsiko |
||
31. |
Musoke |
E Buwesi |
Kanuwa |
||
32. |
Kesero |
E Bwoga |
Komungabo |
||
|
Kanyamayiswa |
E Mbowa |
|
||
|
|
|
|
||
34. |
Rujigija |
E Mbowa |
Komungabo |
||
35. |
Mukasa |
E Buwesi |
Musoke |
||
36. |
Kadoma |
E Bwoga |
Kakinda |
||
37. |
Kabiswa |
E Buwesi |
Musoke |
||
38. |
Kakondeere |
E Bwoga |
Kadoma |
||
39. |
Mulamago |
E Bwoga |
Kakondere |
||
40. |
Kansere |
E Mbowa |
Lujigija |
||
41. |
Buzigyi |
E Misenyi |
Busera |
||
42. |
Kasekende |
E Misenyi |
Busera |
||
43. |
Mawaggali
Z. |
E Misenyi |
Kasekende |
||
44. |
Gatunulajjo
Nikodimo |
E Misenyi |
Mawaggali |
||
45. |
Makubire E. |
E Misenyi |
Gatunulajjo |
||
46. |
Mayiga |
E Misenyi |
Makubire |
||
47. |
Kasekende |
E Nikodimo |
Mayiga |
BANNAMUGERA OKUVA MU MITUBA 6
OMUTUBA: MAYIGA
NAMUGERA
1. MAYIGA e
Bbaale Bulegeya
2. KASERO “ “
3. SIYOMBA “ “
4. KANYAMAYISWA “ “
BANAMUGERA ABAAVA MU BWANIKA
1. BWANIKA e Bugayi
2. LUSAMBYA “
3. MAYIKA “
4. BACWENGO
“
OMUTABA: KIRANGWA
1. KIRANGWA E Buweesi
2. NAMUNOBE “
3. NAMUGERA II “
4. KAMBUUBI “
5. SSIYOMBA “
6. MUSOKE “
7. MUKASA “
8. KABISWA “
OMUTUBA: MUKASA
1. MUKASA E
Bwoga
2. BWEGOMBE “
3. RUKAKA “
4. MANDWAMBI “
5. KANUUWA “
6. KASERO “
7. KAKONDERE “
8. MULAMAGO “
OMUTUBA: KAKEETO ABBULIBWA
KAKEETO ABBULIBWA E Misenyi
1. KAYIREMBO “
2. KALINZI “
3. BBAALE “
4. MANDWAMBI “
5. KIBAKAYE “
6. KITIJJE “
7. BUZIGI “
8. KASEEKENDE “
9. MAKUBIRE “
10. SAM MAYIGA “
11. KASEEKENDE “
NIKODEMO
ENNYIRIRI MU MITUBA/MASIGA MU KIKA
KY’OMUTIMA
1.
ENNYIRIRI MU MUTUBA GWA KAKEETO ABULIBWA
1.
Busera
2.
Mutojjo
3.
Muzzana
4.
Mulamago
5.
Byayanga
6.
Bijanjalo
7.
Lutebuka
2.
ENNYIRIRI MU MUTUBA GWA MUKASA
OLUNYIRIRI ALUTWALA
1. Kamuwanda Hajji
M. Bbaale
2. Kyalwazi Dr.
Seremba
3. Kasero Kalinzi
4. Nswaswa Kikambi
3.
ENNYIRIRI MU SSIGA LYA YOMBO
1.
Kabuzi
Bugonzi
2.
Nabbaga
Mawokota Busesse
3.
Kalamazi
Miwuula Lwabenge
4.
Lukyayo
Kyaggwe
5.
Lubebbe
Busomansimbi
6.
Lujje
Matale Kalisizo
4.
ENNYIRI MU SSIGA LYA LUNNAMUNYU:
OLUNYIRIRI OMUKULU
W’OLUNYIRIRI
1. Mugumbwa Benikito Byekwaso
2. Katemba Yozefu
Baale
3. Mayinja Yowana
Museesa
4. Wuuyo Auguste
Kaggwa
5. Sagala Muhamade
Baale
6. Kasole Kasole.
5.
ENYIRIRI MU SIGA LYA BYUMA E NAKILYAGA
1.
Kyoma
2.
Ndaka
3.
Kasunsula
4.
Bacwengo
5.
Naganga
6.
Babbi
7.
Kyalyamaggwa.
6. ENNYIRIRI
MU SSIGA LYA KASEEGU
1.
Mpaka
2.
Lubega
3.
Kannamayiswa
4.
Kalanzi
5.
Nkwanzi
6.
Kikapwa
7.
Bbaale Nkuweera
omwana.
7. ENNYIRIRI MU SSIGA LYA LUJAGANYA LYOKKA
OLUNYIRIRI EKYALO ESSAZA ERINNYA
1. Kacucuula Buddu Kosima Bwanika
2. Ngabo ekka Buddu Sebwato
3. Ndagga “ Seke
4. Kivumu “
5. Kirugge
6.
Beekalaze “
7.
Kasekwa “
8. ENNYIRIRI MU MUTUBA GWA BWANIKA GWOKKA ERA
BEEBAANA BE YAZAALA
OLUNYIRIRI EKYALO ESSAZA ERINNYA
Bwere Buddu
Lwewubya “
Kibbula “
Bwere yazaala
abaana bano era zenju Kasanku, Busungu, Jusa, Bubooza Munyolo Agenze, Mbidde,
Byakaku, ne Bwomera era Mululu Bwanika meya awa mu Bwere.
ESSIGA
LYA BAKUNDI MU KIKA KY’OMUTIMA
Abakundi be
bazzukulu ba Namugera Kakeeto e Bbaale mu Buddu. Beddira Mutima, akabbiro k’aBukandi Mawowoloo. Mu masiga agali mu kika ky’Omutima, essiga
lyabwe lya kumi (10).
OMUTAKA: Omutaka Jjajja waabwe ye Kaweesi
Kenyondo Mu Kyalugo. Omubala gwaabwe
guvuga nti ‘MPOLA: MPOLA: GYAWO EKKUNTA OLABE OMUTIMA GW’ENTE’ obutaka bwaabwe
bwaali Masaka Kyalugo. KYALUGO; mu
Masaka mwe mwaali Omusambwa Kyalugo ne mu Kyalugo mwe muli a Jjinja Kaweesi.
Omutaka
Kaweesi nga tanagenda mu byaalo bye eby’obutaka yaberanga ne Mugandawe Sseremba
ku nnyanja Nabugabo. Kaweesi ng’abeera
ku mwaalo Kaisa e Bujjajju be Sserembe ku mwaalo Bwanika e Bbaale.
Kabaka Kintu
okujja mu Buganda nga bo Bataka ba mu Buddu bannansangwa abaana ba Kakeeto;
Namugera yabawa ebyaalo byaabwe ne bafuuka ab’amasiga olwo n’aleka Namugera
okubeera ow’ensikirano y’ekika kyonna.
Era bano be baana be nga bwe baali ne byaalo byaabwe eby’obutaka
okusooka.
1. Sseremba e Bbaake (lye Ssiga elivaamu ensikirano y’obukulu
bw’ekika)
2. Kaweesi e
Kyalugo Masaka (ly’essiga ly’ebakundi)
3. Lugajju e
Bulonge (Ssiga)
4. Ddungu e
Kafuluma “
5. Naluma e
Namuna “
6. Kanyana e
Minyina “
7. Lunamunyu e Namwanzi “
8. Kajunjula e Kyambbogo “
9. Lukaaga e Lusiba “
10. Abasambya e
Bbaale “
11. Naganga e
Nakiyaga “
Omutaka
Kaweesi yava mu nnyanja kwe yalina n’elyaato lye Namukundi n’agenda mu byaalo
bye Masaka ne Kyalugo eby’obutaka. Naye
n’azaalilamu abaana be. Nabo babagabira
ebyaalo n’obukulu bw’emituba, n’abatafuna mituba n’abawa ebyaalo byaabwe kuba
obuddu bwali bwereere, nga mulimu abantu abaalisanga amagana g’ente. Nga bagenda batambula butambuzi nga ssi
batuuze ba mu Buddu. Abalala bavanga Nkole.
Abaana b’omutaka
Kaweesi omukundi be bano n’ebyaalo eby’obutaka: -
1. Kagwisa e Mabowa (avengamu ensikirano esikira obukulu bwe
ssiga).
2. Lumutenga e Kasaka
(Omutuba 1)
3. Mwezangabo e Nsambya “ 2)
4. Ngabotekyala e Nyondo
( “ 3)
5. Malyante e Bukongo ( “ 4)
6. Muyimansi e Kyagunda( “ 5)
7. Nyondo e
Kamukongo “ 6)
Emituba giri
mukaaga (6) mu ssiga ly’Abakundi
Kagwiisa ye mwana avaamu obukulu bwe ssiga e Mabowa.
Ate n’azaala
n’abaana bano abatafuna bukulu bwa Mituba kyokka ne baweebwa ebyaalo byaabwe
eby’obutaka: -
8. Kudugavu e Kyaggunda
9. Kiguba e
Kasanje
10. Kagwiisa e
Busubya
11. Lukaaga e
Butale (yali tanafuukassiga)
12. Kaweesi e
Walugodo
13. Muyiggwa e
Nyondo (ekitundu)
14. Nsale e
Bukongo
Omukolo egwakolebwanga omutaka Kaweesi
ku bafuzi abaalyanga oba abaafuganga obuddu.
Omufuzi bwe
bamalanga okumuwa obwa Pokino nga bazze okumuyingiza mu mbuga ye bayitanga
omutaka Kaweesi omukundi n’asimbira Pokino omutuba mu mbuga. Omutuba nga guyitibwa Mpira nga
gutimbibwaako olubugo n’emisasi ne gulyooka guyitibwa Sezibugo bwe gwaggwanga
okusimba ng’engoma zivuga nga Pokino alyooka akwaasibwa okufuga obuddu. Kaweesi ng’anoonya omuwala nga bamutuuma
erinya Mugombwa ng’abeera Kaddulubaale wa Pokino. Egyo gye mikolo egyaakolebwanga abakundi ku mbuga ya Pokino
ng’abataka bo mu buddu.
Amannya ga ba
Pokino abaafuga obuddu be tusimbira emituba ne betutasimbira olw’eddiini, okuva
ku Pokino Mukasa nga bwenzigya okunnyonnyola ng’eddiini ezze mu Buganda mu
1875:-
1. Nalubongoya eyamanyibwa nga Kabaka
w’eBuddu eyasokera ddala okufuga Buddu.
2. Kikama
3. Mukkudde – Bwakamba (bano baafuga ku mirembe gya Kabaka
Kyabaggu)
4. Kyebambe (ono yeyajja ne linnya lya Pokino okuva
e Bunyolo)
5. Luzige (ku
lusozi Musajja Mukulu)
6. Wunyi (ye
yamanyibwanga nga Nakirembeka e Bukulula)
7. Lumutenga (yafuga ku mirembe gya Kabaka Jjunju nga
yeddira Mutima
8. Luwalira (kumirembe gya Kabaka Semakokiro
nga yeddira Ndiga)
9. Zibukumbwa (naye wa ku Mikokiro wa Ffumbe)
10. Kabwa (Bano
baafuga mu 1970 ku Kamaanya)
11. Kabbuzi (Yeddira
Nkima yafuga ku “
12. Kidza “ Nsenene “ ku “
13. Semukulungwa “ Ndiga “ “
Suuna II
14. Kigwe “
Mmamba (1810) “ “
15. Mabaale “
Ffumbe “ “ “
16. Omuzinga “ Musu “ “ “
17. Namujjulirwa
“ Ndiga “ “ “
18. Mulere (2852/84) “ Njovu “ “
Mukabya
19. Kasaato “
Mmamba “ “ “
20. Mukasa “
Musu “ “ “
21. Tebukozza “ Lugave “
“ “
22. Kamanyiro “
23. Muguluma “
Njovu ‘1884) “ Kiwewa
24. Sebwato (1884/92) “ Mmamba
“ “ Mwanga II
25. Alex Sebbowa “ Ffumbe “ “
“
Abo be
baafuga obuddu. N’abakundi nabo baafuga
ko, obwa Kagolo bwaali bwaami bwa mu Buddu.
Emikolo egyakolebwanga ku mbuga
y’omutaka Kaweesi omukundi.
Mu Kyalugo
mwalimu ejjinja nga baliyita Kaweesi; ejjinja lino nga lyekuba lyokka ku buli
nkomerero ya mwezi. Edda munsi muno
Buganda omwezi bwegwaabonekanga ng’abantu tebakola. Okuddirira ng’ebeera mbaga
eri buli muntu lwe lunaku olwayitibwanga ‘Olwobwerende’ ne mu Kyalugo ejjinja
bwelyavuganga ng’abaana, abataka abakulu, abakundi, nga bakungaana okujja
okwebaza okumalako omwezi n’okukulisinganya.
Buli mwezi
bawongeranga Katonda waabwe embuzi eyalutanga [Bitanga] nga bagiwonga ng’engoma
zivuga nga buli alina ekimuluma akisaba ng’omutaka naye atudde mu bantube. Ejjinja lino nakati mu Kyalugo mwe liri
wabula eminyolo gyo gyatwaalibwa e Bujajju- e Bukako .. Mu Masaka nga mwemuli
omusambwa omukulu ogw’abakundi
n’omuwala atanamanya musajja. Mu
ssabo muno bakumangamu ekyooto buli kawungezi omuliro negwaka engo nejja neyota
omuwala nagitundula amaggwa agabanga gagifumise. Essabo lino lyo lyalinga ku lusozi Masaka (nga mu Masaka mwemuli
Kyalugo, engo eyo nga bagiyita Kyalugo. Nakati ekyaalo ekyo kiyitibwa Kyalugo.
Emirino Abakundi
gyebakolanga
1.
Abakundi
balinga bantu bazira nnyo okusinziira ku mannya agatuumibwa abakundi nga Ngabotekyala, Mwezangabo n’amalala.
2.
Omulimo
omulala abakundi balinga baweesi amannya gano nago galaga nti balinga baweesi,
Kaweesi, Kennyondo, Nnyondo, nago galaga bulazi nti abakundi balinga baweesi
balungi era ebintu byabwe byatusibwanga mu Lubiri lwa Kabaka we Buganda,
ngamaze okuwangula obuddu, byasiimibwa nnyo.
Bayiga n’okukomaga embugo.
3.
Jjaja wa
bakundi ngali ku nnyanja ne Mugandawe Sseremba balinanga e Mpingu z’amato ku
nnyanja yaabwe Nabugabo nga Kaweesi alinako elyaato eddene elyayitibwanga
Namukundi. Ekyo kiraga nti balinga
balunnyanja era aba Sseremba babayita Bayanja. N’eryato lyaabwe Bwanika
Emirimu gya Bakundi: - Lumutenga
mutabani wa Kaweesi omukundi bw’amala okufuna ekyaalo kye Kasaka, Ekyalo kino
abantu baako mu mirembe egyeeda balinga bakomazi abakomaganga embugo
ezagendanga mu Lubiri lwa Kabaka ezasiimibwanga ennyo abambejja n’abakyaala ba
Kabaka. Abakundi bayiga okukoma. Jjunju bwamala okuwangula obuddu muzzukulu
wa Lumute ng’omwana wa Kangalabwa Mbidde ne Ssonko bebaatwalanga embugo mu
Lubiri nga bazisaabaliza mu lyaato lya Jjajaabwe Namukundi nebazisaabaliza mu
mwalo Kaisa nebagoba e Munyonyo oba e Bendegere e Nkumba mu mirembe gya Kabaka
Ssemakookiro yalinga Ssonko. Ate ku
mirembe e Misuuna yalinga Mbidde (ne Muteesa I), olwo n’atwalanga ebintu mu Lubiri.
Mbidde mu Lubiri lwa Kabaka Muteesa I: - Kabaka ono bweyalaba ng’abannabuddu
bano basula mu Lubiri ngabatute ebyaavanga e Buddu, kwe kukyusaako nawa Mbidde
e Kibanja ejjinja Kaloli abaleeta ebintu ng’embugo gyebabanga batuukira
n’oluvannyuma batwaale ebintu mu
Lubiri. Mu Lubiri ne musigalamu Mbidde
yekka. Bweyafa Kabaka n’agamba nti
musajja wange oyo tazzibweeyo Buddu ku butaka wabula beetikke omulambogwe
bagutwaale mu kibanjakye awo e Jjinja Kaloli baguziike. Nabasajja abaagwetikka baafuna omugugu
gw’embugo gumu. So awo e Jjinja si butaka bwamukundi Mbidde wabula kibanja kya
kibuga. Kati abantu kyebayita obutaka
bw’abalangira abava kubakundi abakopi.
Okukakasa
emirimu abakundi geebakolanga mu Buddu njakugenda nyinyonnyola emirimu gino nga
bwenyinyonnyora omulimu gw’obukomazi.
Obuzira No. 1 Okukakasa obuzira bwabakundi, Kabaka
Jjunju bw’aja okulwaanyisa obuddu
yasanga omunyoro Wunyi y’afuga obuddu.
Abataka ab’omutima bwebaawulira nti akabi kagguse mu nsi, Sseremba ne
mugandawe Kaweesi nebaaddira ku Nnyanja.
Kaweesi n’asaabala mu lyaatolye Namukundi n’addukira ku kizinga lambu ne
Sseremba n’asaabala mu lyatolye Bwanika n’addukira ku kizinga Nsazi. Bwebaali bali eyo nebabagamba nti omunyolo
alwaanyisa Kabaka we Buganda are aze nemusajjawe ye Luzige owe Ndiga.l Yemuzzukulu waffe. Tugende tulwane tubayambe
tugobe Wunyi. Kaweesi n’asabala
amaatoge n’atumira ne Sseremba nebajja okulwaana. Kaweesi n’agoba ku mwalo Kaisa e Bujajju awali omuti Lwegami,
kwebayegeka enkasi nebeggama awo nebateekateeka okulumba omunyolo Wunyi. Ye Sseremba nabawukanako n’agoba kumwalo gwe
Bwanika e Bbaale naye nateekateeka okulwana.
Sseremba bweyalaba ng’obudde tebulaba bulungi n’afubutuka okulumba
Wunyi, Mutabani wa Sseremba n’amuleka okukuuma amaato. Kakeeto n’asigala mu mwaalo.
Era wano
wewaava erinnya erya Namugera kubanga Sseremba yagera bugezi obudde obutuufu
okulumbiramu Wunyi. Olutalo nebalugoba
n’omunyoro n’adduka n’afiira e Kadubuddu.
Weyafiira newamera n’omuti Kadubuddu.
Era omunyolo mutabani wa Wunyi eyajja abuuza kitaawe weyafiira ffe twamulagawo.
Jjunju
bw’amala okuwangula obuddu n’abuuza musajjawe Luzige. Luzige na gamba Kabaka nti ssebo tubuwe Jjajange Lututenga
mutabani wa Kaweesi omukundi. Ne Kabaka
n’akkiriza ne babuwa Lumutenga Kabaka n’asindika musajja we Luwalira
okumuyingiza mu bwa Pokino. Lumutenga
n’atagenda Masaka n’abeera Kasaka. Okwo
kwekwaava enjogera gyebagamba abakundi nti “Emputte” baziwa a Masaka nezagala e
Kasaka. Oluvannyuma Lumutenga n’afa
mutabaniwe Kangalabwa n’amusikira. Lumutenga affudde nagenda awali Kabaka n’awoza
nti Kangalabwa y’asise naye era ssebo
afuge obwa Pokino?. Kitaawe yagaana e
Masaka n’abeera Kasaka era kati nze ndi mu mbuga. Kabaka Ssemakookiro n’alagira Luwalira afuge obwa Pokino. Kangalabwa amumyuuke. Luwalira nalya obwa Pokino. Kangalabwa
n’abeera e Bulawula, Kabaka n’amuwa ne Ntamiivu e yavuganga nti “NEGENDERA WA
Kangalabwa y’amanyi abasajja.
Kangalabwa yafa mutabani we Mbidde n’amusikira n’abeera e Buseke.
Ebyobuzira
mbinyonyodde wamu n’obwaami obwaweebwa abakundi okuva ewa Kabaka Jjunju kuba
naye yajjukira obuzira bwetwaakozesa mu kuwangula obuddu ng’abugobwamu omunyolo
Wunyi.
Omulimu gw’obuweesi: - Abakundi
baalinga baweesi okuva edda baweesanga amafumu gebaalwanyisanga n’ebirala. Jjajja wa bakundi bweyazaala abaanabe
Kagwisa n’amuwa obutaka e Mabowa okuweesa basomokanga mugga Kanwa Omugga guno
gwaali gujjuza nnyo era nga muzibu okusomoka.
Abakundi kyebakola kwe kuguwongerako omuwala. Bwebajjanga nga beesiba empina wamu n’omuwala nga bagamba nti ffe
bazzukulu ba Kaweesi e Kenyondo akengulu bitenga akanwa akabukende akekyajuja
akangabirwa tukkirize tuyitewo ng’omuwala y’asoka okusomoka omugga ng’amazzi
engulu geesiba nga gakendeere olwo nga abaweesi bonna bazzukulu b’omutaka
Kaweesi nga basomoka amazzi nga gekendedde, nga bagenda kuweesa. Era ekyuuma kye baawesanga kirowoozeka okuba
nti webakisimanga wewadda akayanja akali e Kasanje Bw’otuuuka kumutala Birinzi
olaba amatale gebaaweesanga mu ebyuna nereero omugga Kanwa n’emiti Kabikende
Kekyajuja wegiri kunsomoka webasomokeranga.
Omulimu gw’obulunyanja: -
Jjaja w’abakundi yabeeranga
ku nnyanja era ye ne mugandawe baalina amaato amangi kwekuli ne lyaato
ly’abakundi erinnya lyalyo nga liyitiibwa Namukundi nga n’erya Sseremba
liyitiibwa Bwanika abantu bano bamanyiddwa nti baali balunnyanja era kwebajja
erinnya ery’aBayanja.
Okufa
kw’omutaka Jjaja wa b’akundi Kaweesi kwaali bwekuti:- bw’aba amaze okuyingiza
Pokino Kikama mu mbugaye amaze n’okumusimbira omutuba Ssezibugo, Pokino Kikama
n’agenda ew’omutaka Kaweesi amulambuze e Masaka bwebali baalambula mu Kyalugo
Kaweesi olwetoloola “ejjinja Kaweesi” Kaweesi nabulirawo. Ebigambo nebisobera Pokino. Kikama
neyewuunya nnyo okubula kw’omuntu omukulu naye kwekudda eka n’asiba ebintu bye
n’addukira e Busagala oluvannyuma n’afira eyo olwo obuddu nebusigalira
awo. Waguma omwana wa Kaweesi
n’amusikira.
Ensikirano yomutaka Kaweesi ejja esikira
obukulu bwesiga eyajjukirwako y’eno.
Kaweesi
Yasikirwa Waguma
Waguma “ Ssekatono
Ssetakono “ Walusi
Walusi “ Kinyonyi
Kinyonyi “ Kagwisa
I
Kagwisa I “ Kagwiesa
II
Kagwisa II “ Kazongola
Kazongola “ Mujanjali
Ensikirano
emanyiddwa obulungi eva ku Musika Kagwiisa II ngaali mu kyaalo kya kitaawe
Kagwiisa e Mabowa ekyamuwebwa okuba
omutakabwe oluvanyuma ne kifuulibwa okuba obutaka bw’abakundi, ng’obutaka
bw’eMasaka ne Kyalugo bumaze okugwaamu ensaasagge gye ngenda okunyonnyolako
wano.
Ensasagge eyagwa ku
bakundi (ku butaka) yali bweti: -
Okusooka
Jjajjaabwe yabulira mu Kyalugo. Ebyo
byali bikyaali awo nga wayise akabanga, abakulu baali bakunganye ng’omwezi
gubonese baleese n’embuzi yabwe Lutanga bakyagisibye awo ensolo neva eri
negirya nga tebanagiwonga ekitalabikanga.
Abakulu ne bewuunya nnyo buli ababeera ng’ababiri nga bakwaata lyabwe. Bwe batuuka ewabwe nga bakira kufa olwo
butakaa nga busingalira awo nga n’abalala batandika kweyita Balangira Emirembe
bwe gyalongooka nga n’abakulu bafudde tewakyaali gwe babuuza nga bwebaali. Kwekulaba kati nga bw’ogamba nti ndi Mukundi
nga bagamba nti gwe oli Mulangira sso ng’abakundi sibalangira. Ate ng’abalala bajja kusenga baami mu
Buganda. Era kino kye kyagaana ne
Lumutenga okugenda mu mbuga ya Pokino e Masaka ng’atidde ebyaali e Masaka ku
butaka bwaabwe. Ne Kagwisa bw’amala
okusikira obukulu obwa Kaweesi naye ewuwe teyavaayo ng’abeera Mabowa ng’alyooka
afugira eyo essiga ly’abakundi nakakati obutaka bw’abakundi buli Mabowa.
Jjunju
bw’amala okuwangula obuddu abakundi nga bamaze okumanya kabaka we Buganda ne
batandika okubasalira ebintu n’abawala eby’okusinga mu lubiri lwa Kabaka nga
batuuka ku mukulu w’eSsiga naye n’atumira ab’emituba abaana be ne bakunganya
ebyetagibwa. N’alonda abo okubitwaala
ewa Kabaka ng’empisa yabafuzi bweyalinga.
ABASIIGE: - Abakundi
ffe twasinganga mu nju ya Nanzigu ku misuuna ne tusiiga ne wa Kabejja abasiige
ne tubasitula ne tubatwaala mu nju ya Kasumba ne babagya ewa Kasumba ne
babatwaala ewa Kabaka era nga newa Namasole tusiigayo.
Lukaaga Omusajji: - Kanyinyonnyole
ku mwana wa Kaweesi eyava ku kitaawe neyefuula omulangira (bagamba nti
eyawukana kumugendo efuuka kaasa).
Lukaaga e Butale bw’awulira nga Jjunju aze okulwanyisa Wunyi eyali
afuga, n’agaana okuddukira ku nnyanja ne banne. Ye yaddukira Lusiba n’ebeera eyo n’afuukirayo essiga. Kwe kumuyita Lukaaga e Lusiba n’alyoka
ayitibwa omusajji n’ava ku bakundi songa yabeeranga Butale nga mukundi kitaawe
gye yamuwa ekyaalo okuba obutakabwe.
Okugingirirawo
obulangira nti nze Nakirembeka omulangira mu Buddu ekyo kyabulimba kuba
eyayitibwanga Nakirembeka yali Wunyi yeyalembekanga amenvu mu Lwera nga akubye
ekibuga kye e Bukulula ng’alwanyisa abbavanga e Buganda.
EMIZIZO KU BAANA: - Abakundi
tebaluulibwa newankubadde nga nga balongo.
Tetusiba buliba oba kusiba balongo.
Ensonga yali bweti: muka jjajjaffe Kaweesi yatuuka ng’azaala abalongo
nga babasiba nga baterekebwa. Entabaalo
ezaalinga mu nsi muno bwebadduka bagenda okutuuka ku nnyanja basaabale amaato
gabwe nalongo n’ajjukira abalongo nga aberabidde eka; kye yakola yaddayo mbu
abakime. Yagenda okudda nga bali
badduse dda. Oba yatuuka eka tewali
yamanya. Omutaka Kaweesi n’agamba nti
bazzukulu bange temusibganga abalongo oba okuteleka obulira. Ebyo byakoma awo nakati tetwaalula baana mu
ssiga lyaffe, newankubadde abalongo.
Omwana bw’azaalibwa ng’ekirira kimaze okuvaako n’okukasukibwa nnyina
w’omwana afumba emmere n’assaako enkejje ne nva endala ne bagenda ne bba ewa
jjajja w’omwana anaatuuma omwana erinnya, ng’omwana atumwa linnya nga
basosootola mmere nga balya olwo ng’embaga ewedde. Jjaja w’omwana ateekwa okuba nti amanyi eby’okulaamiriza abaliwo
baddamu nti kwe bayita okukuba emizira.
Amannya: - Amannya
g’abakundi mangi wabula galimu olunyoro abantu bangi bagatya okugeeyita abalala
bangi betuuma ga mu masiga malala kyoka nga gakika kya mutima wano kanage
amanya agatuumibwa abakundi benyini: -
Kaweesi, Nabaweesi,
Bakundi, Nabakundi, Namukundi, Kangalabwa, Kazongola, Kagwisa, Nabagwisa,
Lunutenga, Kiguba, Kitumwa, Nsaale, Kanwa, Bakyeleza, Teruliko, Ngabotekyala,
Mwezangabo, Luleba, Nanziri, Mbidde, Muyiggwa, Tebagalambewo, Bbalesanvu,
Bamulanze, Mujanjali, Ssagala, Mwandugwabo, ………..
Ebyali e Mabowa ew’oMutaka Omukulu
w’essiga ly’abakundi Kigwiisa. Obutaka bw’eMasaka nga bumaze okulekebwa
ettayo essiga lyali olwo lifugibwa Kagwisa II, ng’alifugila ku kyaalokye
eky’obutaka Mabowa eyo n’emikolo nga gyegikolwbwa. Kagwiisa bwaba ng’ali ku Mabowa omusajja ow’eKasaali ekyaalo
ekiriranye Mabowa yali mulwadde wa njoka n’ava e Kasaali n’ajja e Mabowa
okuzimbira entunda ku kyualo kya Kagwisa abaana ba Kagwisa baali balunda embuzi
ku ttale kwekusanga enswa ng’eriko omuggala nebagujjako ng’abazanya n’omugano
gwaali gutuuse omusajja n’ajja okubikka entunda n’embugo. Enswa yasanga tekuli Muggala nga n’ekkubo
elyagutwaala talirabako n’amanya nti abaana ba Kagwiisa bebagujjeeeko n’addayo
eka ng’akaaba amaziga. Olwayingira mu
njuye nga aggyayo kamweeno (ewembe) ng’adda wabweeru okumpi n’ekkubo ngayesala
lubuto ng’aggyayo byenda. Abaali
bagenda okubika enswa nebamulaba nebamubuuza ky’abadde. N’abaddamu nti Kagwiisa
y’anzise. Nebadduka nebayita batabanibe
nti kitammwe bamusazze ebyenda biri kungulu era Kagwiisa y’amusse. Ngabalaya ngoma kulumba Mutaka ne Kagwiisa
olwawulira ebyo ng’adduka kugenda kubibuulira mwami Kaddu Wamala.
Kaddu Wamala
yali ayingira awo mu lusenyi yali akyamubuulira bwegubadde nga nabali batuuse, tebabuuza
baafumita bufumisi nga Kagwiisa bamutta.
Nga Kaddu Wamala adduka ng’engoma zirawa nga balwanira awo mu
lusenyi. Olutalo okugenda okuggwa
ng’eruuyi ewa Kagwiisa efudde abantu asatu ne w’omusajja omulwadde ng’efudde
asatu; ye nkaaga eyagwa e Mabowa.
Omusango nga gugenda wa Kabaka.
Kabaka ng’agamba nti sirina gwe nnaasalira nti asinze. Ng’abalagira kugenda kwaabya nnyimbe zabafudde
kuba baali benkanyenkanye; yali Kabaka Semakookiro.
Kagwiisa
ng’asikirwa mutabani we Kazongola ng’abeera mukulu wa ssiga lya bakundi e
Mabowa. Bw’aba yakafuga obukulu bwe
ssiga nga wayise akabanga oba emyaka empologoma n’ejja mu kiraalo kya Kazongola
omwali n’ente za Kabaka ng’etta nte n’ezabandi mwe zalugendera. Omutaka ng’agenda wa Pokino e Masaka
kumubuulira bigudde mu nte za Kabaka nga Pokino asindika mubaka kugenda kulaba
nte nsolo zesse. Omubaka yasanga
abasajja ba Kazongola ente bazibaaga dda nga n’amaliba n’emitwe
tebikyalabika. Omubaka n’addayo ewa
Pokino nebagufuula musango nebasindika abantu nebanyaga eby’obugagga
n’eby’omunju ya Kazonngola byona, abakazi n’abaana, ente n’abaddu. Waayita ebbanga ttono Kazongola n’afa, nga
takyalina kantu kona.
Kazongola bwe
yafa omwana we Mujanjali n’amuskira n’abeera e Mabowa, naye yalaba bimusobedde
eby’obwaavu, ng’asenguka ku Mabowa obutaka ng’aleka awo, ng’agenda Buganda kusenga baami balala. Kikubo ng’atwaala butaka bwa Bakundi, e
Mabowa ku Miteesa I. Kukubo olwabuvaamu
nga Walugembe abutwaala era ku Miteesa oluvannyuma nebufuulibwa ekyaalo
ky’obusenze bwa Pokino. Obutaka bwe
Mabowa nabwo bwebutyo bwe bwatwalibwa, olwa Mujanjali obutaddayo. Ng’ebya Mailo bitandise, abataka we
babaweeranga ebyaapa by’obutaka bwabwe.
Obwe byaalo bye baalinako obwanannyini obw’ensikirano.
Mujanjali bwe
yasenguka yaggukira wa Merewedda n’amusenga, yali akyaali mulenzi muvubuka nga
wamaanyi. Oluvannyuma n’asenga
Waluggaga n’amuwa obwa Ssabaddu.
N’asanga kojja w’omulangira ngali mu Gomba n’amuwa obwa Sabaddu
n’omutuma ewa Kabaka. N’asenga Natooke
nnyini ngoma. Kabaka bwe yafa n’amuwa obwa Sabaddu, n’asenga Sabalangira
Bujingo n’amuwa obusigire, n’asenga Vumba ng’ali e Nkozi n’amuwa
obusigire. Abantu ne bamuloopa ewa
Kabaka nti alina abawala abalungi ne bamulumba ne bamunyagako bakazibe musanvu
n’abaanabe bangi ne gwe yali abbuddemu erinnya lya nnyina Namazzi naye
nebamubba. Yalina enkovu ku kibegabega.
Bakazibe abakulu Gulikobabizizi ne Kusooka.
Mukama we
Vimba n’agenda awali Kabaka n’awoza nti ssebo abasajja musajja wange Mujanjali
gwe baasiba teyalina musango n’abaana abawala be baanyaga nga tewali musango
gwonna. Ko Kabaka nti kale
bamusumulule. Bwe bamusumulula
n’ayagala okuddayo e Buddu nga nayo takyagyaayo, nasalawo okubeerara ddala mu
Buganda, n’abaana be baanyaga ne batalabikako n’omu. Olwo ate n’atandika kusenga baami balala nga n’okukadiwa
akaddiye. N’asinga Senyoni Kiwooma
n’amuwa okubuusanga abatete enku okutuusa lwe yafa nga 14, January 1922 ku
mutala Buzzi.
Mujanjali
yazaalibwa ku miremba gya Kabaka Kamanya, yawangaala emyaka 130. Kirowozebwa nga yazaalibwa 1792 n’afa 1922,
era we yafiira yali ategeera bulungi, ng’ebigambo abitereeza bulungi. Era olw’okukulira mu baami, yali amanyi
okusimba ebigambo bulungi. Era eyo
yensonga e ssiga lino ely’abakundi kyeriva libeera nga liviira ddala ku nnono
y’alyo kuba Mujanjali yali ategeezeddwa ebigambo by’ekika ky’omutima okuva ku
Jjajaawe Kagwiisa ne Kitaawe Kazongola ate mutabani we Kagwiisa III eya
musikira y’omu kubawandiisi abaamanyibwa abasooka okuyiga okuwandiika.
N’eby’ekika n’essiga lye babiwandiika bulungi nga bitegeezebwa kitaawe.
Okuwandiisa essiga ly’aBukundi: - Omukulu w’essiga ly’abakundi bwe yali
tannafa, mu mwaka 1908, Mujanjali n’omutaka Ibulaimu Mwaziiza Galukande, F.
Kagwiisa nga ye w’eBuddu okuwandiisa essiga lino nga waliwo na bano: - Asoni
Mutuluki, Tomasi Mukiise, wamu n’ab’olukiiko olwaliwo. Essiga neliwandiisibwa nga lya 10 erimu ku
masiga ga Namugera Kakeeto omukulu w’ekika ky’Omutima e Bbaale Buddu. Era gano ge masiga nga bwe gaali
gewandiisizza mu kiseera ekyo:-
1. Lujaganya Kyabbogo Buddu
2. Kaseegu Kyamuyimbwa
“
3. Byuma Nakiyaga “
4. Lunamunyu Namwanzi “
5. Kanywanyi Kasozzi “
6. Lugaju Bulonge “
7. Namuna Nkuke “
8. Luswata Kafuluma “
9. Wanana Bbaale
erya Nabugabo “
10. Kaweesi (omukundi) Kagwisa Mabowa “
Gano ga wandiikibwa
oluvanyuma:
11. Lukaaga Butale “
12. Ndawula Ssanje “
13. Ddungu Minyinya “
14. Nakirembeka Kisozi
Ggomba
Kitegeeza nti
kati amasiga gano gali 14 agali mu kika kyaffe eky’Omutima. Nga wayiseewo emyaka 14 Mujanjali n’afa.
Yafiira mu mutala Buzzi mu Busiro Gombolola ya Musaale, Ssisa, olwo Mutabani we
Fenekansi Kagwiisa yali amaze okugula e ttaka e Buzzi n’azikibwa awo.
Mujanjali
omukulu we ssiga ly’aBakundi bwe yafa mutabani we Fenekansi Kagwiisa
n’amusikira mu mwaka 1922, n’afuga essiga lino ely’aBukundi, bwe yali nga ye
mukulu we ssiga waaliwo abakundi aberowooza okuba nti balangira kye baava
bamuwawabira ewa Namugera Kakeeto omukulu we kika ky’omutima ng’omuwaabi w’omusango
ye Sulumani Gyagenda Kasendwa kulwa Sabalangira w’ekika
ky’a
balangira, kulwa Kaweesi omutaka we Jjinja Kaloli, Kyadondo (omulangira).
Ensala
y’omusango guno mu mbuga ya Namugera nga 24.8.37, gwa salibwa ne gusinga
omulangira. mu mbuga y’Owekitiibwa
Katikkiro e Mengo file y’omusango No. 1222/129/3 nga 31/8/37, omusango ne
gusalibwa ne gusinga omulangira.